Bibliographie
Cantarella, Glauco Maria, « Ripensare Falcando », Studia Medievalia, Ser. III. XXXIV, 1993, p. 823-840.
Capitani, Ovidio, « Specific motivations and continuing themes in the Norman chronicles of southern Italy in the eleventh and twelfth centuries », in The Normans in Sicily and Southern Italy, Lincei lectures 1974, Ovidio Capitani, Giuseppe Galasso and Roberto Salvini (eds), Oxford University Press, 1977, p. 1-46.
Carte latine di abbazie calabresi provenienti dall’Archivio Aldobrandini, ed. Alessandro Pratesi, Studi e Testi, 197, Città del Vaticano, Biblioteca apostolica vaticana, 1958.
Clementi, Dione R., « The circumstances of Count Tancred’s accession to the kingdom of Sicily, duchy of Apulia and principality of Capua », in Mélanges Antonio Marongiu, Palerme : Istituto di Storia Medievale dell’ Universita di Palermo, 1967, p. 57-80.
Cotts, John W., The Clerical Dilemma. Peter of Blois and Literate Culture in the Twelfth Century, Washington D.C., Catholic University of America Press, 2009.
D’Angelo, Edoardo, Storiografi e cronologi latini del Mezzogiorno normanno-svevo, Naples, Liguori, 2003.
D’Angelo, Edoardo, « Intellettuali tra Normandia e Sicilia (per un identikit letterario del cosidetto Ugo Falcando) », in Cultura cittadina e documentazione. Formazione e circolazione di modelli, éd. Anna Laura Trombetti Budriesi, Bologna, CLUEB, 2009, p. 325-349.
D’Angelo, Edoardo, « Philologia Ancilla Historiae. I prologhi storiografici normanno-svevi e il contributo dell’ecdotica e della filologia », Filologia Mediolatina. Studies in Medieval Latin texts and their Transmission, 17, 2010, p. 105-135.
D’Angelo, Edoardo, « The Pseudo-Hugo Falcandus in his own texts », Anglo-Norman Studies, 35, Proceedings of the Battle Conference 2012, éd. David Bates, Woodbridge, Boydell Press, 2013, p. 141-161.
De Passione Reginaldi principis Antiochie. Patrologia Latina (PL), éd. J.-P. Migne, vol. 207, col. 957-976, Paris, Imprimerie Catholique, 1841-1855.
Epistola. Patrologia Latina (PL), éd. J.-P. Migne, Paris, Imprimerie Catholique, 1841-1855.
Falcandus, La Historia o Liber de regno Sicilie e la Epistola ad Petrum Panormitane Ecclesie Thesaurium di Ugo Falcando, ed. Giovanni Battista Siragusa, Fonti per la storia d’Italia, 22, Rome, Istituto storico italiano per il medio evo, 1897.
Franke, Alexander, « Zur Identität des “Hugo Falcandus” », Deutsches Archiv für Erforschung des Mittelalters, 64, 2008, p. 1-13.
Fuiano, Michele, Studi di storiografia medievale, Naples, Giannini, 1960.
Garufi, Carlo Alberto, « Roberto di San Giovanni, maestro notaio e il “Liber de Regno sicilie” », Archivio storico per la Sicilia, 8, 1942, p. 33-128.
Grant, Lindy, Abbot Suger of St-Denis. Church and State in Early Twelfth-Century France, Londres, Longmans, 1998.
Hoffmann, Hartmut, « Hugo Falcandus und Romuald von Salerno », Deutsches Archiv für Erforschung des Mittelalters, 23, 1967, p. 116-170.
Hood, Gwyneth E., « Falcandus and Fulcaudus, <Epistola ad Petrum, Liber de Regno Sicilie>. Literary form and author’s identity », Studia Medievalia, Ser. III. 40, 1999, p. 1-41.
I Documenti inediti dell’epoca normanna in Sicilia, éd. Carlo Alberto Garufi (Documenti per servire all storia di Sicilia, Ser I.xiii), Palerme, Società storia patria siciliana, 1899.
Ioannis Saresberiensis Episcopi Carnotensis Policratici, éd. Clement C.J. Webb, 2 vol., Oxford, Clarendon, 1909.
Jamison, Evelyn M., Admiral Eugenius of Sicily. His Life and Work and the Authorship of the Epistola ad Petrum and the Historia Hugonis Falcandi Siculi, Londres, British Academy, 1957.
John of Salisbury [The Letters of –], II, The Later Letters (1163-1180), éd. W. J. Millor and Christopher N-L. Brooke, Oxford, Clarendon Press, 1979.
Köhn, Rolf, « Noch einmal zur Identität des “Hugo Falcandus” », Deutsches Archiv für Erforschung des Mittelalters, 67, 2011, p. 499-541.
Loud, Graham A., « The image of the tyrant in the work of Hugo Falcandus », Nottingham Medieval Studies, 57, 2013, p. 1-20.
Martin, Janet, « John of Salisbury as classical scholar », in The World of John of Salisbury, éd. Michael Wilks (Studies in Church History, Subsidia 3), Oxford, Blackwell, 1994, p. 179-201.
Reynolds, Leighton D., Texts and Transmissions. A Survey of the Latin Classics, Oxford, Clarendon Press, 1983.
Roffe, David, Decoding Domesday, Woodbridge, Boydell Press, 2007.
Southern, Richard, « Peter of Blois and the Third Crusade », in Studies in Medieval History presented to R.H.C. Davis, éd. Henry Mayr-Harting and Robert I. Moore, Londres, Hambledon, 1985, p. 207-218.
Southern, Richard, « The necessity for two Peters of Blois », in Intellectual Life in the Middle Ages. Essays presented to Margaret Gibson, éd. Lesley Smith and Benedicta Ward, Londres, Hambledon, 1992.
Takayama, Hiroshi, The Administration of the Norman Kingdom of Sicily, Leiden, Brill, 1993, p. 116-122.
The History of the Tyrants of Sicily by Hugo Falcandus 1154-1169, éd. Graham A. Loud and Thomas E. J. Wiedemann, Manchester, New York, Manchester University Press (Manchester Medieval Sources Series), 1998.
Türk, Egbert, Hugues Falcand, Le Livre du Royaume de Sicile. Intrigues et Complots à la Cour normande de Palerme (1154-1169), Turnhout, Brepols, 2011.
Haut de page
Notes
Falcandus, 1897, p. viii-xiii.
Garufi, 1942, p. 33-128.
Jamison, 1957, p. 175-297.
L’hypothèse a été avancée pour la première fois par le moine de Saint-Maur F. Clément en 1770 ; voir Falcandus, 1897, p. x ; Jamison, 1957, p. 200.
The History…, 1998, p. 42. Pour des arguments contre Eugenius comme auteur, voir ibid., p. 32-40. Pour une autre voix, indépendante mais très semblable, suggérant qu’on ne peut pas identifier l’auteur : Cantarella, 1993.
Hood, 1999, p. 1-41 ; Köhn, 2011, p. 499-541.
Franke, 2008, p. 1-13.
D’Angelo, 2009, p. 325-349 ; D’Angelo, 2010, p. 105-135 ; et en anglais, D’Angelo, 2013, p. 141-161.
Epistola, nº 116, vol. 207, col. 345-346 : Rogo autem, quatenus tractatum, quem de statu, aut potius de casu vestro in Sicilia descripsistis, communicetis mihi. Voyez pour la datation, Köhn, 2011, p. 535-536.
Epistola, nº 131, col. 390 : Tu vero frequenter ex ipsius papae, qui nunc sedet, ac plerorumque cardinalium eius, qui in diebus meis legatione functi sunt, fratris etiam mei, et abbatis S. Dionysii, aliorumque magnatum qui in terra sunt, relatione.
Capitani, 1977, p. 14-15 ; Hood, 1999, p. 9-10 ; Köhn, 2011, p. 520-521.
Jamison, 1957, p. 370-372.
Hood, 1999, p. 33-41.
Grant, 1998, p. 76, p. 292.
Epistola, nº 46, col. 133 : triginta et septem animae cum domino Stephano Siciliam sunt ingressae, omnesque in morte conclusi sunt, praetor me et magistrum Rogerium Northmannum, virum litteratum, industriam et modestum.
D’Angelo, 2009, p. 336-340 ; D’Angelo, 2013, p. 151-152.
Epistola, nº 66, col. 195-210, à Gautier : cette lettre a probablement joué un rôle dans les négociations diplomatiques qui précédèrent les noces entre Guillaume II et Jeanne, fille du roi Henri II d’Angleterre, en 1177.
Rem in presenti me scripturum propono que sui ipsius atrocitate satis habundeque sufficeret vel omnino fidem excludere vel suspectam reddere veritatem, nisi quod in Sicilia nichil miraculi est ea monstra scelerum perpetrari, que potius tragedorum sint deflenda boatibus quam historice veritatis ordine contexenda. Non enim alibi rotam fortuna torquet celerius aut maiori mortalium ludit discrimine. Falcandus, 1897, p. 3. Traduction française : Türk, 2011, p. 41.
Epistola, nº 46, col. 133. Contraxit ab aere suo Sicilia contraxit et a malitia inhabitantium in ea, ut mihi odibilis, et quasi inhabitabilis censeatur.
Epistola, nº 90, col. 282 ; Falcandus, 1897, p. 164-165 [Türk, 2011, p. 363].
Epistola, nº 93, col. 283.
Epistola, nº 131, col. 390 : post reginam et Panormitanum electum, dispositio regni satis ad meum penderet arbitrium. Pierre a fait une autre mention de l’offre du siège de Naples dans Epistola, nº 72, col. 224.
Falcandus, 1897, p. 58, 85, 162 [Türk, 2011, p. 151, 205, 359].
Pierre a fait une liste des œuvres de son frère dans son Epistola, nº 93, col. 293 (après 1170). D’Angelo, 2009, p. 346.
Roger, qui a succédé à Guillaume, a émis une charte comme abbé-élu de Matina en août 1170, Carte latine… 1958, p. 62-65, nº 24.
D’Angelo, 2009, p. 334-336 ; D’Angelo, 2013 p. 149-151. Sur la Pouille, Falcandus, 1897, p. 14, 172-173 [Türk, 2011, p. 63].
Epistolae, nº 46 et 93, col. 135-136, 293.
Falcandus, 1897, p. 28, 42, 69, 92-93, 120-121, 143-144, 162-164 [Türk, 201, p. 91, 121, 125, 203, 219-223, 237, 253, 345]. Voyez, pour la carrière postérieure de Matthieu, Takayama, 1993, p. 116-122.
Epistola, nº 76, col. 234-235. Datation : Southern, 1992, p. 107. Köhn, 2011, p. 513, dit simplement « après 1183 ».
Falcandus, 1897, p. 3 : que potius tragedorum sint deflenda boatibus quam historice veritatis ordine contexenda [Türk, 2011, p. 41].
Cf. supra, note 16, et aussi D’Angelo, 2003, p. 79-81. Malheureusement, Edoardo D’Angelo n’a pas encore publié une liste complète de tous ces parallèles allégués, bien qu’il en ait catalogués beaucoup dans son « Philologia Ancilla Historiae » [D’Angelo, 2010, p. 117-121, surtout note 44].
Falcandus, 1897, p. 8, facundia non dispar ingenio ; simulandi ac dissimulandi que vellet summa facilitas [Türk, 2011, p. 51].
John of Salisbury, II, 1979, p. 568-570, nº 272. Comparez avec Salluste, Catilinae Coniuratio, 5.4 : animus audax, subdolus, varius, cuius rei lubet simulator ac dissimulator.
Falcandus, 1897, p. 84 [Türk, 2011, p. 203] ; Ioannis Saresberiensis…, 1909, ii. 175 [Lib. VII.19].
Hoffmann, par exemple, a suggéré que l’œuvre était achevée dans les premières années de la décennie 1170, Hoffmann, 1967, p. 130-134 : D’Angelo pense aussi qu’elle fut rédigée au plus tard en 1173 / 1174 : D’Angelo, 2013, p. 160, mais Fuiano la datait d’après 1181 (Fuiano, 1960, p. 137) et Jamison a proposé la date précise de 1195, Jamison, 1957, p. 143-455, quoique cette date s’appuie sur l’identification de l’auteur comme l’émir Eugène.
Par exemple, l’emploi du mot rare strena pour désigner un cadeau donné au commencement de l’année. Par ailleurs l’auteur semble s’inspirer de Suétone (Nero, 34.2) lorsqu’il raconte comment Maion conspira la mort de Robert de San Giovanni, en l’envoyant sur la mer dans un vaisseau en mauvais état, Falcandus, 1897, p. 48, 67-68 [Türk, 2011, p. 131, 169]. Comparez aussi avec Cantarella, 1993, p. 827, pour d’autres réminiscences de Suétone.
Reynolds, 1983, p. 399-403 ; Cotts, 2009, p. 21-22.
Disponebam […] post yemis asperitatem clementioris aure beneficio mitigatam, letum aliquid ac iocundum scribere, quod tibi quasi renascentis veris primitias dedicarem. Sed audita morte regis Sicilie, intelligens ac mecum reputans quantum hec rerum mutatio calamitatis afferet, quantum illius regni quietissimum statum, vel hostis incursus procella concuteret, vel gravis sedictionum turbo subverteret, repente consternatus animo cepta deserui (Falcandus, 1897, p. 169).
Falcandus, 1897, p. 172.
Clementi, 1967, p. 57-80 et surtout p. 59-64.
Falcandus, 1897, p. 181-183 ; D’Angelo, 2013, p. 146.
Falcandus, 1897, p. 171.
Falcandus, 1897, p. 170, 174 ; Jamison, 1957, p. 221-222.
Falcandus, 1897, p. 90-91 [Türk, p. 85, 215].
Falcandus, 1897, p. 93-94 : Idem autem Petrus, licet parum consulti pectoris et inconstantis esset animi, mansuetus tamen, benignus et affabilis erat et nullum in actibus suis malignandi preferens argumentum. Largitatem quoque pre cunctis amplectens virtutibus, dare quam accipere beatis estimabat et milites eum plurimum diligebant [Türk, p. 223].
Falcandus, 1897, p. 98-99 [Türk, p. 227-233].
Falcandus, 1897, p. 56-57, 70 [Türk, p. 147-149, 175].
Falcandus, 1897, p. 89 [Türk, p. 213].
Falcandus, 1897, p. 173 : Quia difficile est Christianos in tanto rerum turbine, sublato regis timore, Sarracenos non opprimere, si Sarraceni multis illorum injuriis fatigati ab eis ceperent dissidere et castellan forte maritime vel montanas munitiones occupaverint.
PL. 207, col. 957-976 ; Southern, 1985, p. 207-218.
Falcandus, 1897, p. 138-139 [Türk, p. 313].
Falcandus, 1897, p. 93 [Türk, p. 221].
Falcandus, 1897, p. 108 [Türk, p. 251 : « homme sans aucune valeur »].
Falcandus, 1897, p. 144 [Türk, p. 323-325].
Falcandus, 1897, p. 147-148, 152-153 [Türk, p. 331, 339-341].
Falcandus, 1897, p. 156 [Türk, p. 347].
Falcandus, 1897, p. 133 : Nuper enim ad eum de Francia Normanniaque clientuli multi confluxerant, qui, ut eorum mos est, in contumeliosa verba precipites et curie patrocinio licentius abutentes, Grecos et longobardos proditores appellabant, multis eos iniuriis lacessentes [Türk, p. 301]. (La traduction française en haut est la mienne.)
Hoffmann, 1967, p. 134-138.
Falcandus, 1897, p. 31-73. D’Angelo, 2013, p. 145, exagère la différence quand il écrit que la deuxième moitié de l’œuvre décrit une période beaucoup plus brève que la première : il ignore que l’essentiel de la première partie concerne les événements de 1160-1161.
Falcandus, 1897, p. 4 : partim ipse vidi, partim eorum qui interfuerant veraci relatione cognovi [Türk, p. 43].
Falcandus, 1897, p. 3, 66 [Türk, p. 41, 167].
Falcandus, 1897, p. 120, 145 [Türk, p. 275, 325].
Garufi, 1942 [voir supra, note 2].
Garufi, 1942, p. 127-128, nº 4, qui fit l’édition d’une charte dans laquelle l’évêque Guido de Cefalù a donné une église à Rainald, fils de quondam Robert de San Giovanni [édition plus ancienne dans I Documenti inediti…, 1899, p. 202-204, nº 83]. Garufi soutenait donc qu’un autre auteur avait écrit la « Lettre » (art. cit. p. 109-115). Mais Fuiano a montré de manière convaincante l’existence d’un seul auteur pour les deux œuvres (Fuiano, 1960, p. 109-121).
Hoffmann, 1967, p. 134.
Telle que la conversation entre Maion et le comte Godefroi de Montescaglioso, dans laquelle Maion prétendait accuser le roi d’être un tyran, et encourageait le comte à lever une rébellion, Falcandus, 1897, p. 15-16 [Türk, p. 67].
Par exemple, l’allocution que le comte Gilbert de Gravina a faite au tribunal pendant le procès contre le comte Henri de Montescaglioso, Falcandus, 1897, p. 135-137 [Türk, p. 305-309].
Martin, 1994, p. 193.
Falcandus, 1897, p. 4 [Türk, p. 43].
Dieu parait une seule fois dans l’Histoire, Falcandus, 1897, p. 82 [Türk, p. 199].
Loud, 2013.
Voir, par exemple, Roffe, 2007, p. 106-107.
Haut de page